نشست سوم پیشگیری از بزه دیدگی کودکان در فضای مجازی برگزار شد

به گزارش معاونت فرهنگی دانشگاه علامه طباطبایی دکترهادی کرامتی معز، مدرس دانشگاه تهران و پژوهشگر حوزه جرم شناسی گفت: مباحث پیشگیری در مفهوم و معنای کلی در دو قالب پیشگیری کیفری و پیشگیری غیر کیفری مطرح می‌شود. پیشگیری کیفری از قبل بوده و به این معنی است که ما از طریق ابزار کیفر و مجازات به آمار ارتکاب به جرم کاهش دهیم؛ ولی آن چیزی که مد نظر ماست و مورد تاکید دانش جرم شناسی است، پیشگیری غیر کیفری است. یعنی ما از نوع تدابیری استفاده می‌کنیم که ابزار کیفر و اقدامات قهرآمیزی در آن دخیل نباشد این نوع پیشگیری که به آن پیشگیری غیر کیفری می گویند رویکردی کنشی دارد و به پیشگیری وضعی، پیشگیری اجتماعی و پیشگیری جامعه مدار و رشد مدار تقسیم می‌شود.
وی افزود: پیشگیری به پیشگیری از بزهکاری و پیشگیری از بزه دیدگی تقسیم می‌شود. وقتی که طرف مرتکب جرم شود ما تعبیر پیشگیری از بزهکاری را برای آن استفاده می‌کنیم و وقتی طرف قربانی جرم می‌شود و جرم علیه او انجام می‌شود تحت عنوان بزه ‌دیده این شخص را می‌شناسیم و تدابیر پشگیرانه را تحت عنوان پیشگیری از بزه دیدگی تعریف می‌کنیم.
او بیان کرد: کودکان در دانش علوم جنایی، تقسیم بندی‌های متعددی دارند. وقتی کودک مرتکب جرم شود از آن به بزهکاری کودکان یاد می‌شود و وقتی جرم علیه کودک انجام می‌شود به آن بزه دیدگی کودک می گویند.
وی ادامه داد: وقتی که اطفال و کودک و نوجوان ما مرتکب جرم شود در بزهکاری کودکان، راهکار پیشگیری غیر کیفری‌ای که در بزهکاری کودکان ارائه می‌دهیم صرفاً پیشگیری رشدمدار است؛ ولی در مواقعی که کودک قربانی جرم می‌شود و جرم علیه او انجام می‌شود می‌توانیم از راهکارهای پیشگیری وضعی نیز استفاده کنیم.
وی بیان داشت: در امر بزهکاری اطفال چون کودکان محاسبه سود و زیان جرائم را نمی‌توانند بسنجند به خاطر همین راهکار پیشگیری وضعی را به کار نمی‌برند ولی در بزه دیدگی کودکان یکی از راهکارهایی که استفاده می‌شود تدابیر پیشگیری وضعی است. 
دکتر کرامتی معز گفت: مواقعی از پیشگیری وضعی استفاده می‌کنیم که بخواهیم بر روی محیط و مدیریت محیط کار کنیم و به دنبال ریشه‌ کن کردن بزهکاری نباشیم بلکه به دنبال کاهش و تقلیل دادن فرصت‌های ارتکاب جرم باشیم.
او گفت: طبیعتاً پیشگیری وضعی ممکن است به خاطر اینکه جابه‌جایی جرم می‌شود یک سری چالش‌ها نیز داشته باشد. به خاطر همین به تعبیر جرم شناسی پیشگیری وضعی، مسکن می‌گویند؛ چون در واقع نمی‌تواند به صورت پایدار بزه کاری و بزه دیدگی را کاهش دهد.
وی پیرامون فضای مجازی مجازی ادامه داد: در فضای مجازی به دلیل شرایط خاص، ویژگی‌ها، خصوصیات و ظرفیت‌هایی که این فضا دارد مثل فرامرزی بودن، جذابیت، تنوع زیاد آن، گمنامی کاربران و همچنین سهولت ارتکاب جرم افراد به راحتی مرتکب جرم می‌شوند و از این حیث ما با یک نوع سبک زندگی جدید و یک نوع شرایط متفاوت از فضای مادی در فضای مجازی سر و کار داریم.
او بیان کرد: راهکارهایی که در تدابیر پیشگیری وضعی اشاره می‌شود، از فضای واقعی متفاوت است. ما اگر بخواهیم در بحث پیشگیری از بزه دیدگی کودکان راهکار پیشگیری وضعی دهیم سه رویکرد و محور دارد؛ یکی در واقع نقشی است که به‌صورت سیاست‌های سلبی است یعنی در واقع تدابیری که ما از طریق پالایش محتوا مثل فیلترینگ استفاده می‌کنیم؛ و یک محور دیگر نقش شورای عالی فضای مجازی و تدابیر نظارتی‌ای که دارد است و نهایتاً نقش پلیس فتا که به عنوان بازوی اجرایی فضای مجازی هست که در امر پیشگیری وضعی، این سه محور می‌توانند نقش کلیدی داشته باشند.
وی بیان داشت: محدود کردن دسترسی کاربران به اینترنت را پالایش یا فیلترینگ می گویند. این پالایش یا فیلترینگ در واقع از نوع سیاست‌های سلبی است؛ یعنی ما در مدیریت فضای مجازی از دو سیاست استفاده می‌کنیم یک نوع سیاست‌هایی که ایجابی هست و در آن برای استفاده از فضای مجازی تشویق می‌کنیم؛ مثل تولید محتوا و دیجیتالی کردن اطلاعات و... و در بعضی مواقع در مدیریت فضای مجازی از سیاست‌های سلبی استفاده می‌کنیم؛ مثلاً محدودیت‌هایی مثل پالایش یا فیلترینگ
او افزود: یکی از پیامدها و آثارهای فنی که پالایش یا فیلترینگ دارد کاهش سرعت اینترنت است؛ یعنی اولین چیزی که ما با آن سر و کار داریم سرعت اینترنت کاربران کاهش پیدا می‌کند. از لحاظ حقوقی وقتی فیلترینگ به صورت کلی یا توامان است یک شبکه اجتماعی را از دسترس خارج می‌کند. وقتی این کار صورت می‌گیرد باعث می‌شود محتویات قانونی و غیرقانونی، مجرمانه و غیر مجرمانه توامان و با هم حذف و از دسترس خارج شوند.
وی ادامه داد: یک بحث دیگر که در ناظر به آسیب‌های حقوقی فیلترینگ با آن سر و کار داریم تقویت قانون شکنی و عدم اطاعت از قانون است. با توجه به نظام حقوقی در کشور ما که قانون فراتر از همه چیز است باید برای آن حرمت قائل شد و با دور زدن قوانین باعث تقویت قانون شکنی نشویم تا اطاعت از قانون از بین نرود.
وی خاطر نشان کرد: در نهایت نکته‌ای که مهم است عدم تأثیر فیلترینگ بر پیشگیری از بزه دیدگی کودکان در فضای مجازی است. سیاست سلبی و استفاده از فیلترینگ به عنوان یکی از راهکارهای پیشگیری وضعی نه تنها کمکی به آحاد مردم و در پیشگیری از بزه دیدگی نکرد بلکه اینها را در معرض خطر بزه دیدگی قرارداد که بعضاً متاسفانه منجر به بزه دیدگی‌های جنسی، عاطفی و روانی شد.
دکتر کرامتی گفت: دومین راهکار در تدابیر پیشگیری وضعی، نقش عالی شورای فضای مجازی است. شورای عالی فضای مجازی با تصمیم مقام معظم رهبری در اسفند ماه ۱۳۹۰ تأسیس شد. شورای عالی فضای مجازی زیر نظر قوه یا نهاد خاصی نیست؛ بلکه یک نهادی مستقل است. با ایجاد این نهاد با چالش‌های حقوقی روبرو شدیم که البته قبل از آن نیز چالش حقوقی داشتیم. چالش حقوقی این بود که در بحث فضای مجازی یک تعدد مراجع داریم که مقرره گذاری و نظارت می‌کنند؛ وقتی که فضای مجازی چند نظارت کننده داشته باشد منجر به تعرض فراوان می‌شود.
او افزود: برای حل این تعارضات، باید یک ارگان یا نهاد، مسئول و متولی فضای مجازی می‌شد که خوشبختانه با رأی مقام
معظم رهبری دستوری داده شد در ۱۴ شهریور سال ۱۳۹۶، که آن نهادهای موازی مثل شورای عالی اطلاع‌رسانی و شورای عالی امنیت فضای تبادل اطلاعات و... منحل شوند و وظایفشان به عهده شورای عالی فضای مجازی داده شد.
وی ادامه داد: شورای عالی فضای مجازی به عنوان نهاد مسئول و متولی فضای مجازی است؛ که این نهاد مسئول می‌تواند با سیاست گذاری‌هایی که دارد و به ویژه مقرره گذاری‌ها و تصمیم گیری‌ها و نظارت و کنترلی که  در فضای مجازی دارد از بزه دیدگی کودکان در فضای مجازی پیشگیری کند تا نقش شورای عالی فضای مجازی به عنوان یک نهاد متولد تأثیر گذار باشد.
او بیان کرد: طبیعتاً یک بخش‌هایی از این وظایف بر عهده پلیس فتا است. اقدامات پلیسی در راستای پیشگیری‌های وضعی قرار دارد و اقداماتی نیز در راستای پیشگیری‌های رشد مدار وجود دارد. پیشگیری‌های رشد مدار بر روی شخص اقدامات و تدابیر را انجام می‌دهد؛ یعنی در مراحل رشد شخص مورد نظر وارد می‌شود و اقدامات مداخله جویانۀ روانشناسانه و جامعه شناسانه انجام می‌دهد و آسیب‌هایی که ممکن است این فرد کودک یا نوجوان ببیند را به حداقل می‌رساند.
وی بیان داشت: پیشگیری رشدمدار به ویژه برای کودک و نوجوان نقش حیاتی دارد. طبیعتاً یکسری نهادهایی که متولی امر پیشگیری رشدمدار هستند، یکی خانواده و دیگری مدرسه است. خانواده اولین محیطی است که کودک یا نوجوان ما با آن سر و کار دارد و نمی‌شود از اهمیت آن چشم پوشی کرد.
او گفت: بحثی که در فضای مجازی در خانواده بسیار مهم است این است که شکاف دیجیتالی بین والدین و فرزندان صورت نگیرد. شکاف دیجیتال یعنی نحوه دسترسی افراد به فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی نباید طوری باشد که والدین از این فضاها به دور باشند. وقتی این شکاف دیجیتالی اتفاق بیفتد آن نظارت و مدیریت و کنترل والدین را از دست می‌دهیم. بنابراین باید خانواده‌ها نیز از این فضاها استفاده کنند تا هم آسیب‌ها را بشناسند و هم نظارت و مدیریت بر عملکرد فرزندان خود داشته باشند.
وی در خصوص راهکارهای حل شکاف دیجیتالی گفت: برای والدین باید یکسری آموزش‌هایی داده شود تا احساس مسئولیت پذیری آن‌ها بالا رود و هم توانایی انتخاب گزینه صحیح را در مواقع استفاده از فضای مجازی داشته باشند تا سوادشان بالا رود و بتوانند کودکان را در استفاده از شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی کنترل و مدیریت کنند.
دکتر کرامتی معز بیان کرد: نهاد دیگر مدرسه است. طبیعتاً وقتی کودک از سنین ابتدایی به سمت مدرسه می‌رود و تحصیل می‌خواهد کند، نقش مدرسه محور می‌شود و مورد بحث قرار می‌گیرد. مدرسه بسیار مهم است و باید یک سری کتاب‌های درسی در مقاطع ابتدایی برای آشنایی با فضای مجازی و همچنین آسیب‌های آن تعریف شود. باید چنین برنامه‌هایی در نظام آموزش و پرورش ما ورود پیدا کند تا این آموزش‌هایی که صورت می‌گیرد از آسیب‌ها و امر بزه دیدگی پیشگیری کند.
او افزود: خوشبختانه تغییری که صورت گرفته اضافه شدن درسی با عنوان تفکر و سواد رسانه‌ای در دوره دوم متوسطه است. اضافه شدن این درس حرکت خوب و مثبتی است ولی یک کتاب و یک درس نمی‌تواند به ما کمک کند تا از آسیب‌ها و چالش‌هایی که در فضای مجازی با آن سر و کار داریم پیشگیری شود؛ و نیاز است که در بحث سواد رسانه و آشنایی با فضای مجازی، کودک و نوجوان ما بیشتر آگاه شود تا از آسیب‌هایی که هست تا حدودی پیشگیری شود.
وی بیان داشت: راهکارهایی که چه در خانواده و چه در مدرسه دنبال می‌شود راهکارهایی است که در راستای آموزش‌ها و نظام‌های آموزشی و نظام تربیتی است باید آموزش نحوه استفاده از شبکه اجتماعی آموزش داده می‌شود که چطور نوجوان و کودک ما به نحو صحیح از این فضا استفاده کند که طبیعتاً آموزش فرهنگ سازی سایبری ایجاد می‌شود؛ و نقش وزارتخانه‌های دولت نیز نباید فراموش شود چون می‌توانند این وزارت خانه‌ها نیز کمک کار باشند و همچنین در بحث هوشیاری فضای مجازی باید بیشتر کار شود که کودک و نوجوان ما در نحوه استفاده از فضای مجازی باید آگاه و هوشیار باشد تا در بحث بزه دیدگی، آسیب‌ها را به حداقل برساند. در نهایت چیزی که مهم است اصلاح سبک زندگی فضای مجازی است.
او گفت: دربحث بزه دیده شناسی دو نظریه مطرح می‌شود که در امر بزه ‌دیدگی بسیار مؤثر است. یکی نظریه فعالیت‌های روزمره است و یکی نظریه سبک زندگی. این دو نظریه این ایده را جلو می‌برند که وقتی بزه دیدۀ ما، هر چقدر در محیط‌های پرخطر رفت و آمد کند هر چقدر با افرادی که بزه کار هستند نشست و برخاست کند طبیعتاً احتمال بزه‌ دیدگی‌اش بالا می‌رود. بزه دیدگی اشخاص ارتباط مستقیمی با عملکرد فرد دارد.
وی پیرامون بزه دیدگی در فضای مجازی افزود: اگر کودک و نوجوان ما سبک زندگی فضای سایبری ش به نحوی باشد که اشخاصی را که نمی‌شناسد را بیشتر دنبال کند، پیجش خصوصی نباشد و یکسری پیج هایی که غیر اخلاقی هستند و مطالب نامناسبی منتشر می‌کنند را دنبال و لایک کند و کامنت بگذارد، طبیعتاً این نوع سبک زندگی در فضای مجازی، خود امر به بزه دیدگی این کودک و نوجوان را تسهیل می‌کند. در این راستا آموزش‌هایی باید برای کودک صورت بگیرد. طبیعتاً باید این نوع سبک زندگی را اصلاح کرد تا بزه دیدگی به حداقل رسد و اگر این موارد رعایت شود دیگر نیازی به فیلترینگ نیست.
او بیان کرد: ما می‌توانیم از راهکارهای پیشگیری رشدمدار در بحث ظرفیت‌های نظام آموزشی آسیب‌های فضای مجازی را به حداقل برسانیم تا استفاده از فیلترینگ به حداقل برسد. یکی از این راه‌ها این است که محتواهایی که در فضای مجازی است را سالم سازی کنیم و دیگر اینکه تولید محتوا کنیم تا با این آسیب‌های مجازی کمتر مواجه شویم.
دکتر هادی کرامتی در پایان عرایض خود پیشنهاداتی ارائه داد: شخصی کردن اینترنت و برنامه ریزی برای دسترسی سطح بندی یعنی سطح بندی اشخاص به اینترنت و دسترسی‌شان به فضای مجازی را متفاوت قائل شویم تا آسیب‌های فضای مجازی کنترل شود. سیاست‌های مانند فیلترینگ حداقل شود و اگر می‌خواهیم از فیلترینگ استفاده کنیم از فیلترینگ‌های سطح خانگی استفاده کنیم یعنی خود خانواده بنا به صلاح دید و تشخیصش خودپالایشی و خود تنظیمی کند. و پیشنهاد آخر اینکه وقتی کودک یا نوجوان ما در فضای مجازی مورد بزه دیدگی قرار می‌گیرند و قربانی جرم می‌شوند از آنها حمایت بالینی شود.
پایان جلسه به پرسش و پاسخ میان حاضران گذشت.