ترویج فرهنگ کتاب نمایانگر توسعه ملی یک کشور است/ خواندن را از خودمان شروع کنیم

کتاب موجب ثبت و ضبط دانش بشری می‌شود و امکان انتقال این دانش را به آیندگان فراهم می‌کند. کتاب محصول تجربه‌ها و خلاقیت‌های انسانی در دراز مدت است که موجب ارتباط فرد با جهان دانش و آگاهی می‌شود. ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی نمایانگر رشد و توسعه ملی هر کشوری است و به دلیل اهمیت این موضوع روز ۲۴ آبان در ایران به عنوان روز کتاب و کتابخوانی در نظر گرفته شده‌ است.  در همین رابطه با دکتر عصمت مومنی، استاد دانشگاه علامه طباطبائی و عضو انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی دهلی به گفت‌وگو نشستیم.

دکتر مومنی برای تشریح ضرورت وجود روز کتاب و کتابخوانی ابتدا به سیر تاریخی شکل‌گیری تمدن‌ها اشاره کرد و گفت: یکی از عوامل شکل‌گیری تمدن‌ها پیدایش خط است، انسان از طریق خط توانست مکنونات ذهنی خود را ثبت و در مجموعه‌ای از اوراق گردآوری کند. این اوراق به‌تدریج در قالب کتاب عرضه شدند و به انتقال اندیشه از کشوری به کشور دیگر پرداختند، این انتقال اندیشه‌ها باعث یادگیری و تسهیل می‌شد. همان‌طور که می‌دانیم با انتقال اندیشه و دانش، این امکان برای دانشمندان کشورهای مختلف فراهم می‌شد که علاوه بر یادگیری، از زوایای گوناگون به آن اندیشه  نگاه کنند و موجبات رشد و توسعه آن دانش را فراهم کنند.

وی ادامه داد: آنچه امروز به عنوان علم در اختیار داریم میراث گذشتگان است که به پشتوانه اطلاعات آنها توانسته‌ایم دانش جدیدی را تصویرسازی و درک کنیم.

استاد دانشگاه علامه طباطبائی ادامه داد: در تمام دنیا مناسبت‌ها به دلیل اهمیتشان نامگذاری می‌شوند. روز کتاب نیز از این قاعده مستثنا نیست. نامگذاری این روز در واقع تلنگری است تا ما را نسبت به اهمیت موضوع کتابخوانی آگاه کند.

خوانش لازمه حیات

وی در ادامه درک محیط اطراف را نیازمند خوانش دانست و گفت: خوانش از طریق حواس پنج‌گانه اتفاق می‌افتد، پس هر روز و به عبارتی هر ثانیه خوانش حضور دارد. روز کتاب و کتابخوانی توجه ما را نسبت به این موضوع جلب می‌کند که حیات بدون خوانش ادامه پیدا نمی‌کند و ما موظف به تکرار اهمیت آن برای یکدیگر هستیم.

مومنی خواندن را به قبل و بعد از سواد تقسیم و بیان کرد: آنچه در کودکی و قبل از سواد اتفاق می‌افتد دریافت  و درک محرک‌های محیطی است. هر چقدر میزان این درک و دریافت بیشتر باشد در آینده نیز فرد قدرت درک بیشتری خواهد ‌داشت. همچنین الفبای خواندن را با تامل و تمرکز بیشتری یاد می‌گیرد و با این درک به ارزش کلمات، واژه‌ها و به طور کلی اطلاعات افزوده می‌شود.

وی تصریح کرد: خوانش قبل از سواد که خوانش ادراکی نام دارد، حتی در گفت‌و‌گوهای رومزه نیز خود را نشان می‌دهد. به‌طوری که برخی از افراد با فصاحت و بلاغت صحبت می‌کنند و برخی با وجود اینکه از همان واژه‌ها و کلمات استفاده می‌کنند، نظمی در گفتارشان وجود ندارد.

عضو انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ادامه داد: خوانش ‌ادراکی با یادگیری سواد و الفبای خواندن از بین نمی‌رود بلکه با آن همراه می‌شود و از ترکیب این دو، مجموعه‌ای تحت عنوان سواد اطلاعاتی شکل‌می‌گیرد که نشان‌دهنده‌ قدرت درک، خواندن، استدلال، استنباط و هدفمندی فرد است.

وی خواندن و مطالعه کردن را از هم جدا دانست و اظهار کرد: این دو مقوله ضمن مجزا بودن، آمیخته و درهم‌ تنیده هستند. علاوه بر خواندن و مطالعه منابع اطلاعاتی، تولید کتاب و منابع اطلاعاتی از عوامل رشد و توسعه‌یافتگی فرهنگی محسوب می‌شوند.

کتابخانه، معیار فرهنگ

مومنی ضمن اشاره به این موضوع که کتاب و کتابخوانی از قدیم تاکنون مورد توجه بوده ‌است، بیان کرد: در گذشته شمار کتابخانه‌ها ملاکی در تشخیص میزان فرهنگ کشورها بود. به‌ دلیل همین اهمیت، سیاست‌های حاکمیتی مکانی را برای ثبت و نگهداری فرآورده‌های دانش مثل کتاب فراهم می‌کرد و تقسیم‌بندی کتابخانه‌ها به عمومی، دانشگاهی، آموزشگاهی و ملی نیز به ‌خاطر همین اهمیت بوده‌ است.

به عقیده عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی، امروزه نیز به موضوع کتاب و کتابخوانی از زوایای مختلف روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، اقتصادی، اجتماعی و غیره توجه می‌شود و اعتقاد بر این است که که کتابخانه‌ها ارگانیسم پویا و حلقه پیوند بین جامعه و دانش هستند.

مومنی در مورد وضعیت کتابخوانی در ایران گفت: در حال حاضر محیط تغییر شکل داده و ما را به سمت فضا و مطالعه مجازی کشانده است. محیط مجازی میزان دسترسی به کتاب‌ها را افزایش داده‌ و تاحدی فرد را از خرید فیزیکی کتاب و سایر منابع اطلاعاتی  بی‌نیاز کرده ‌است؛ با این حال هنوز استاندارد دقیقی برای تعیین وضعیت مطالعه در این فضا وجود ندارد و نمی‌توان با صراحت اعلام کرد که سرانه مطالعه در کشور کم شده است.

وی با اشاره به این موضوع که میزان توجه به مطالب کم شده‌است، اظهار کرد: فناوری‌های اطلاعاتی که موجب انتقال سریع اطلاعات به افراد می‌شوند، یکی از عوامل این کم توجهی هستند به عبارتی سرعت باعث شده ‌است دریافت، درک و توجه ما نسبت به مطالب کمتر شود، در حالی که اگر سرعت با دقت همراه شود اثربخشی و سودآوری بیشتری دارد.

مومنی با ارجاع به مقاله فرهنگ سه خطی، تاکید کرد: فرهنگ سه خطی علاوه ‌بر اینکه موجب کاهش میزان توجه ما به کتاب و کتابخوانی شده‌، بلکه حالات روحی و روانی افراد جامعه را نیز تحت تاثیر قرار  داده است. به گونه‌ای که بین عشق و نفرت، بین دوست داشتن و نداشتن، سه خط وجود دارد. پس افراد به دنبال این هستتد که همه حالات و کلمات خود را در سه خط بیان کنند.

وی به تشریح نقش خانواده‌ها در ترویج کتابخوانی پرداخت و گفت: نهادهای اجتماعی مختلفی در این زمینه نقش دارند، یکی از این نهادها خانواده است. خانواده‌ها با آموزش کتابخوانی به کودکان از سنین پایین که دوران قبل از سواد محسوب می‌شود به نهادینه شدن قدرت درک و استنباط در کودکان کمک می‌کنند و این خود نقش موثری در روابط آینده آنها دارد.

به عقیده این استاد دانشگاه کلمه «فکر»، یعنی حرکت ذهن و آنچه موجب این حرکت می‌شود محیط است. خانواده‌ها می‌توانند در زمینه داده‌هایی که از محیط اطراف دریافت می‌کنیم نقش داشته باشند و موجب افزایش تمرکز و توجه فرد به محیط اطراف شوند. این مهم، ضمن دریافت داده‌های بیشتری از محیط، حرکت ذهن یا همان فکر را تسهیل می‌کند.

مومنی اظهار کرد: اگر خانواده رسالت خود را به‌درستی انجام دهد، فرد به هنگام مراجعه به موسسات آموزشی و نهادهای دیگر، مفاهیم برایش دارای معنا هستند و می‌تواند روابط بین این مفاهیم را بهتر درک کند.

تغییر ذائقه و کاهش نقش تلویزیون

عضو انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی دهلی در مورد نقش تلویزیون در ترویج کتابخوانی گفت: تلویزیون در کنار رادیو، مطبوعات، کتاب و فضاهای مجازی یکی از ابزارهای ترویج است. اما باید به عوامل تشکیل دهنده این ابزار از جمله محتوا، مخاطب و پیامدهای آن توجه کرد. گاهی ما ساعت‌ها پای برنامه‌های تلویزیون می‌نشینیم بدون اینکه پیامدها و میزان اثربخشی آن برایمان مهم باشد. بنابراین اگر به این موارد به صورت علمی نگاه شود می‌توان گفت که نقش تلویزیون در ترویج کتابخوانی بسیار اثربخش است.

وی در این مورد اظهار کرد: ما می‌بینیم که تلویزیون جذابیت خود را برای گروه‌هایی از مخاطبان از دست داده و یکی از نمودهای این موضوع کشیده شدن جوانان به سمت بازی‌های کامپیوتری، فضای مجازی و پیدا کردن برنامه‌های جایگزین برای تلویزیون است.

مومنی در مورد دولتی بودن تلویزیون و نقش سیاست‌های حاکمیتی در ترویج کتابخوانی گفت: در همه کشورها سیاست‌های حاکمیتی محتوا را هدایت می‌کند. اما نمی‎توانم رابطه‌ای منطقی بین این موضوع پیدا کنم و بگویم این سیاست‌ها مروج عدم مطالعه هستند. باید پرسید آیا سیاست‌های حاکمیتی در مورد نقش تلویزیون در کتابخوانی عقب افتاده  و یا تلویزیون توانسته است پاسخگوی محیط درکی تغییر یافته مخاطبان خود باشد یا خیر.

وی در این زمینه افزود: بین سیاست‌های حاکمیتی و نقش تلویزیون رابطه وجود دارد، اما به نظر من ذائقه و سلیقه مردم که به‌دنبال راه‌های جایگزین برای تلویزیون هستند،  نشان می‌دهد در این زمینه درست عمل نشده و رابطه منفی بین سیاست‌های حاکمیتی و نقش تلویزیون ایجاد کرده است.

مومنی به تشریح نقش متصدیان کتابخانه در ترویج کتابخوانی پرداخت و گفت: در گذشته کتابخانه‌ها توسط علما و دانشمندان نگهداری می‌شدند و بیشترین دستاوردهای علمی در این دوره از همین کتابخانه‌ها شکل گرفته است. چرا که در گذشته دانشمندان فارغ از مذهب، رنگ و نژاد در این مکان به گفت‌و‌گو می‌پرداختند. اما امروزه نگاه حاکمیتی به این موضوع تغییر کرده و کتابخانه ‌کارکرد گذشته خود را به عنوان محیطی برای تولید دانش از دست داده‌است.

وی در ادامه این بحث با ذکر مثالی به مسئله ارگانیسم بودن کتابخانه‌ها اشاره کرد: در این زمینه، نظریه معروفی توسط شیالی رامامریتا‌رانگاناتان، پدر علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی هندوستان وجود دارد که با اصول پنجگانه خود معتقد است کتابخانه باید ارگانیسم پویا باشد. به عنوان مثال، سیاست‌های حاکمیتی سوئد به عنوان یک کشور مهاجرنشین جهت آموزش همگانی افرادش این است که آنها را در کتابخانه‌ها کنار یکدیگر جمع و از این طریق آنها را از نظر ارز‌ش‌های همگانی یکپارچه می‌کند.

به عقیده دکتر مومنی برای جمع کردن افراد با فرهنگ‌های مختلف نیازمند زیرساخت‌ها و قوانینی هستیم که پشتیبان اجرایی داشته باشد و امتیازاتی را برای افراد در نظر بگیرد. این امتیازات تنها مادی نیستند بلکه اگر افراد با سلامت کنار هم زندگی کنند برای آنها امتیاز معنوی محسوب می‌شود.

فرد؛ نقطه شروع

مومنی راهکارهایی را برای ترویج کتابخوانی مطرح کرد و گفت: نقطه شروع برای این کار خود فرد است که باید حس مسئولیت‌پذیری و انگیزه‌های خود را در این زمینه بالا ببرد. پس هنگامی که کتابخوانی در تک تک افراد نهادینه شود جامعه‌ای تشکیل می‌شود که افراد آن خود را ملزم به مطالعه و پشرفت و توسعه می‌دانند.

وی از دیگر راهکارهای ترویج کتابخوانی را تشویق کردن یکدیگر به کتابخوانی و امتیازاتی که دولت برای خواندن و مطالعه در نظر می‌گیرد دانست و همچنین افزود: آموزش، پژوهش و رسانه از جمله عامل‌های مهمی هستند که می‌توانند افراد را به کتابخوانی تشویق کنند.

استاد دانشگاه علامه طباطبائی در پایان به تشریح رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی پرداخت و گفت: از قرن ۱۸ به بعد توجه به این رشته با عنوان کتابداری افزایش یافت. اما از سال ۱۳۹۲ این رشته به علم اطلاعات و دانش‌شناسی تغییر یافت و به فراخور تغییر نام، محتوا، قلمرو، کاربرد وکارکردش نیز تغییر کرد. هر چند ترجیح ما این است که با هر دو رویکرد کتابداری و علم اطلاعات و دانش‌شناسی به این رشته نگاه شود تا کارکردهایشان با هم‌دیگر موجب اثربخشی بیشتری شوند.

وی افزود: رشد ما به شکل کمی خوب است اما در زمینه توسعه دارای مشکلاتی هستیم. زیرا تاکید توسعه بر کیفیت است که ما تا حدودی از آن غافل هستیم. باید گفت دانش‌آموختگان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی باعث افزایش ارزش کیفی می‌شوند.  پس برای توسعه باید به این رشته توجه بیشتری شود. این توجه تا حدودی به صنایع ما مربوط می‌شود که نیاز کیفی را ارتقا بدهند اما هنوز بین دانش‌آموختگان این رشته و صنعت ارتباط برقرار نشده است که باید در این زمینه اقدام مناسب را انجام داد.

مصاحبه از معصومه مومیوند-عطنا